PËRFAQËSUESI

pirro loli

PËRFAQËSUESI

PIRRO LOLI

ESE…***

“Jepni Cezarit atë që i takon Cezarit”, kjo shprehje klasike latine kërkon peshoren e farmacisë, por do të thotë edhe se, jo çdo gjë i takon Cezarit.

* * *
Edhe nëse nuk e merr Ismail Kadareja çmimin “Nobel”, për mendimin tim, ai e ka marrë famën e atij niveli. Shumë herë kandidat për Nobel, përftues i dhjetëra çmimeve kombëtare e ndërkombëtare, përkthyer në shumë gjuhë, vlerësuar hiperbolikisht si asnjë tjetër, – të gjitha këto, ndoshta do t’ikishzili edhe nobelisti i shpallur Stokolmeve të Evropës. Kësisoj ai e ka fituar prestigjin e shkrimtarit të shquar, zërin primar të letrave shqipe dhe statusin e krijuesit si përfaqësues i gjuhës dhe të kulturës shqipe. Kjo është shumë, është lartësia që ëndërron çdo shkrimtar në botë. Me këtë, nënkuptoj jo vetëm personalitetin e tij. Por stilin e tij. Artistin. Gjuhën. Ose disidencën e vërtetë. Gjuha shqipe në penën e tij tenton majat e shprehjes. Kur them përfaqësuesi nënkuptoj se ai mbart diçka edhe nga unë e nga ti, me të mirat e të këqijat, që ka qytetari, shkrimtari dhe artisti shqiptar. Përfaqësuesi i letrave shqipe është figurë tepër komplekse e, për të sqaruar të veçantat e tij, duhen pasur parasysh ato dy fjalë për Cezarin.

* * *
Shkrimtari shqiptar është pre e keqedukimit marksist leninist. Është një memorie e strukturuar nga lufta dhe qëndresa, maskë hipokrizie dhe dyfytyrësie, qytetar i trembur nga frika e ekzistencës. Asnjë antidot nuk e ka thyer dot qerthullin fatal të kësaj psikoze që, me dashje dhe pa dashje, precipitonte urrejtje dhe frikë. Diktatura e kuqe fitoi djallëzisht intelektualin. Jo ata nacionalistët e kulluar që diktatura i zhduku edhe fizikisht, , jo disidentët e vërtetë, por për ata të zgjedhurit me dorë të tipit Musaraj, Shuteriq, Agoll, Kadare, Buda apo dhjetëra e qindra të tjerë të çdo fushe për të zbritur tek lista e shkrimtarëve që shumica absolute rezulton si ndihmese e pushtetit politik, ose numra rendorë në radhën protokollare.
Shkrimtari shqiptar, ka njëzet vjet që po hakmerret me romane, poezi, filma, piktura, këngë, memorjale, revista gazeta, intervista etj, etj, kundër regjimit komunist. Veç domosdoshmërisë të këtyre prurjeve, jo gjithmonë cilësore, mendoj se është dhe një përpjekje për të shpëlarë vetveten. Por, pa mohuar veprën. Pa autokritikë. Në kushtet e demokracisë sonë, aq të brishtë e aq problematike, inteligjencia më elitare për bukuri u bë një tribunal i domosdoshëm; njeriu shqiptar që, veç një libri cilësor, një filmi e një kënge,kishnevoja imediate për mëtejshmërinë e ekzistencës së tij në liri… Por, jemi në trojet e artit – gjithçka ikën e harrohet, – na mbetet vetëm vepra, bashkë me të edhe rreziku i një letërsie dhe arti të angazhur e utilitar sipas përvojave ideologjike e totalitare. Unë shpreh dilemat e mia se në të gjithë artistët e ish Lindjes komuniste, gjallon epidemik virusi i antikomunizmit, brenda dhe jashtë artitdhe letërsisë. Virusi i angazhimit të përpiktë pro e kundër, praktikë dhe ideologji, ka prekur dhe talente të fuqishme perëndimore të nivelit nobelist si Sartri, Ricos, Brehti, Hikmet, Eluari, Prusti, Neruda, Erza Paund, Saramago etj… Pavarësisht nga vlerat e veçanta ku diferencohen talentet e mëdha, këtë krijimtari e karakterizon shpjegimi historik, racional. Dhe urrejtja. Që pjell art të dyshimtë, egërsi gjuhe si gjuha e diktaturave. Nuk është e rastit që kjo urrejtje zbret nga politika në art, por dhe nga arti në politikë. Në krijimtarinë artistike, problem nuk janë viktimat dhe viruset. Ppolitikisht janë shkaktarët, artistikisht mënyra si trajtohen ata në letërsi e art. Sidoqoftë dilema qëndron jo vetëm tek unë. Ka nga krahu tjetër që mendon se librat pa politikë janë të mbushura me gjepura. Dhe ja: në përvojën artistikedelnjë shkrimtar madhor si Oruell-i që thotë se politika është mbijetesë titanike e humanizmit. Dhe unë çlirohem kur i zbut dilemat e mia se arti është në trojet e veta kur e shndërron politikën në art. Kësisoj bindjet ndërtohen atje ku fillojnë të gremisen dilemat.

* * *
Intelektuali në diktaturë bëhet bir i frikës. Se dhe fjala përbën frikë. Se aftësia për të krijuar fjalën e figurshme lind për ta përjetuar qenien. Se arsyeja mbetet jetime. Dhe frika prodhon më tepër diktatorë se disidentë. Frika e shkrimtarit shqiptar, që mezi kapërceu dardanelet e stalinizmit më të egër, është tepër komplekse. Edhe e Kadaresë. Pushteti partiak kishte në dorë bukën, punën, shtëpinë, familjen. Dhe gradualisht ai i gllabëronte talentin, emrin, veprën.
Edhe pse të tronditura në themel, këto hije akoma janë të gjalla brenda shkrimtarit. Si fruti i shartuar në gorricë që, anipse me shije tjetër, nuk e shmang dot gjembin gjenetik të gorricës. Përballja me atë që ka ikur përgjithmonë, është tani përballje me vetveten. Me atë tjetrin që iku nuk ndesheshe dot. Por, i rrezikshmi është ai që ka mbetur midis nesh e brenda nesh, amalgamë pushtetarësh, dhunuesish, demagogësh e provincialësh, pavarësisht nga ish pozicioni i tyre nëpër shkallë.
Ai përposh, punëtori e fshatari, thuhej hipokrizisht se ishte më i privilegjuari, ishte shpresa, klasa udhëheqëse e broçkulla të tjera. Letërsia mediokre e socrealizmit e bëri hero të vetëm pikërisht këtë mjeran buzëplasur nga punët e rënda dhe varfëria e që duartrokiste me entuziazëm….Në fakt, Ismaili nuk u ndërtoi art me këtë paçavure pseudoheroike. Dhe ky është një pozicion që e diferencon nga të tjerët.
Për shkrimtarët kërkesat partiake te RS, planifikimi i veprës, tematikat e komanduara, klasa, partia, kombi, kishin marrë përmasa të frikshme sepse me to nuk krijoje dot diferencim thelbësor. Me gjithë natyrën e tij të brendshme të papajtueshme në këto kushte, poeti rrezikonte qenien dhe poetin. Dhe disidenca ishte e pamundur. Artistit i duhet të njësohet me më të keqen e vetvetes që, nën presione të jashtme, gradualisht iu bë si gjenetike.. Ishin hije terri e ferri. Në mos si zgjatime metastazash, ato hije qarkullojnë brenda nesh si trupëza të huaja, të rrezikshme, kryeneçe që refuzojnë të shkatërrohen. Strehuar në mish, ato dhembin e rrezikojnë edhe kur hiqen. Si një predhë e vjetër plumbi fshehur në mish. Logjikisht ishte (dhe është)koha e daljes së poetit, por ne përjetuam vdekjen masive të tij dhe hipokrizinë bajate të artit partiak.

* * *
Ai duhet të vinte si poeti i të vërtetave të tjera, i të vërtetave, të figurshme. Megjithëse diktatura përgjonte dhe ajrin dhe figurën, ai erdhi, erdhi si metaforë e zgjedhur dhe e kuptueshme, erdhi së bashku me imunitetin e një shkrimtari të veçantë. Ishte i detyruar të përdorte maskën. Maska si metaforë nuk është shenjë karakteri. Maskimi metaforik, alibia e shkrimtarit për “ta fshehur” Shqipërinë e tij, e nxori në pah më tepër funksionin e saj. Sepse, shpesh, e vërteta e artit është më e fuqishme se e vërteta autentike. Ai erdhi “mendjemadh”, i ngarkuar edhe me barrën e përgjegjësisë.

* * *
Brenda rrethimit të bardhë dhe rreth vetvetes, shkrimtari shqiptar ishte i ngrirë dhe i dyzuar. Nga njëra anë thirrej në trapezat e Olimpit, nga ana tjetër një sy vigjëlonte e spiunonte për çdo hap të jetës dhe krijimtarisë së tij…Dhe mosthënia ishte pengu më tragjik…
Por, falë specifikës së artit dhe letërsisë, Ismail Kadareja e gjeti shtegun e kalimit, atë shteg që bëhet garant pa rënë në sy, përmasë e një lirie që vetëm ai e kupton. Shtegu i lirisë për atë e çdo shkrimtar të talentuar, u bë Gjuha, gjuha e figurshme, ligjërimi artistik me të gjithë arsenalin e armëve – simbolin e metaforën, alegorinë dhe asociacionet e pafundme të shprehjes. Gjuha e më të mirëve si gjuhë e lirisë së brendshme, në esencë është kundër gjuhës së çdo diktature, që është një pseudoliri gjuhësore kolektive, uniforme e servile, përjashtuese dhe ultimative. Në këtë mjedis gjuhësor pllakatesk e sloganesk, gjalluan të gjithë shkrimtarët me të gjitha gjinitë e RS. Në këtë gjuhë humbi individi si kokrra e rërës në rërë.
Gjuha artistike, ka strehëzën e vet universale. Ajo i ndërlikon marrëdhëniet si substancë jetësore i lë hapur interpretimet e ndryshme në lexues të ndryshëm. Fjala asnjëherë nuk është në mish të vet. Në letërsi ajo ngjitet drejt vetvetes dhe, kur ndjenja bëhet mike me arsyen, fjala afrohet në pozicionin e vet. Duke mos pasur asnjë dimensionim të saktë ajo është e destinuar që lindja të jetë dhe vdekja e saj. Dhe nuk mund të jetë toka e premtuar. Ajo është e mbrojtur nga erërat dhe ngricat, sepse lulëzon së brendshmi. Sepse është e re, e panjohur, origjinale. Zëri i përveçëm i artistit. Kjo gjuhë është stili. Dhe talenti. Dhe Disidenca e vërtetë. Është vetë shkrimtari. Në këtë vorbull, gati kozmik gjuhësor, po provoj të hedh sadopak dritë edhe në specifikat e përfaqësuesit.

* * *
Falë talentit, Kadareja u ngjit drejt shtegut të mundimshëm të shkrimtarit, gjuhës artistike, ose shtegut të lirisë, që në vitet 60`. Veprat cilësore “Kronika… dhe “Gjenerali…, ishin prova të një sigurie ku shkrimtari guxoi të shkruante nën diktaturë pa personazhe pozitivë, pa fanatizmin strikt të partishmërisë dhe metodës. Gjuha e ndihmoi atë që, në mos me neveri, ta shpërfillte gjuhën e socit. Kjo i shërbeu si garanci nga goditjet zeusiane. Ishte figura e shkrimtarit që po përvijohej si më i zgjedhuri, ishte gjuha artistike që ia mprehu gjuhën që të përshtatej e të mbronte atë përmasë të lirisë së krijuesit përmes një oportuniteti pragmatist me gjuhën e diktaturës. Veprat e artit marrin kuptim përmes opinionit teorik të bashkëkohësisë. Kadareja, me këto vepra, që në fillim u duk se dallohej disi ndryshe nga opinioni partiak i RS. Ndaj duhej mbajtur në “zap”. Gjuha e tij e lirisë e mësoi që shpesh t’i hidhte bukë edhe gjuhës së egër kolektiviste, madje aty këtu me vepra si “Dimri … apo vjersha panagjerike partiake, që detyruan të gjithë shkollarët t’i mësonin përmendësh, – haraç shumë i rëndë ky, për të cilin autori nuk është shprehur asnjëherë qartë. Historia nuk fillon me marrëdhëniet reciproke autor diktator, por me “Dimrin e madh”. Ky roman është lapidari më shtatlartë që një shkrimtar lindor i ka bërë udhëheqësit të vet. Kryepersonazhi E.H. na dalka që nuk është dirigjenti dhe regjisori i dramës më të madhe tragjik-o-historike të popullit tonë por…. shpëtimtari i saj (?!)… Dhe ky është i vetmi monument i diktatorit që nuk është rrëzuar akoma. Përgjegjësia nuk është vetëm e autorit por e krejt kulturës shqiptare. [Është për të ardhur keq që edhe në vitin 2010,(nëntor) u mbledhkan do akademikë e profesorë …në një përpjekje tinëzare që të shpëtojnë RS., në fakt veprën që është shkruar nën atë. Janë gjoja kundër mitrës, por jo kundër pjellës! Kjo përpjekje që mjegullon edhe më tej kaosin antikulturor, veç të tjerash të kujton konvertimin e administratës së lartë komuniste në pronarë.)].
* * *
Në kulturën e njeriut s’ka gjë më të vyer e më të elitare se libri. Por autori i këtij malli specifik shpesh është i nëpërkëmbur. Dhe shkrimtarin, ose nuk e lë morali i tij ta reklamojë, ose nuk ka mundësi financiare. Tregu i shpërfill mallrat e vlerave jo monetare. Zoti i tregut bëhet xhepi. Sepse xhepi është mendjemadh dhe idjotesk. Ndërsa, mendjemadhësinë e shkrimtarit unë e kuptoj si një e drejtë për të reklamuar vlerat por …Opinioni nuk ta jep as këtë të drejtë, ndoshta se të përfytyron si qenie të përsosur, ndoshta se të ka zili. E. Sabato, mendjemadhësinë e shkrimtarit e sheh te origjinaliteti i veprës së tij si virtyt agresiv dhe të domosdoshëm. “Të jesh origjinal, do të thotë në një fare mënyre të duash të vësh në dukje mediokritetin e të tjerëve, gjë, që s’tingëllon mirë” Këtë e ka provuarfortmirëpërfaqësuesi. Dhe kështu është në çdo fushë.
Herarkia midis krijuesve është fakt dhe domosdoshmëri, njëkohësisht fushë e minuar për solidaritete e miqësira të shtirura. Logu i së bukurës nuk përcaktohet me votë, por si dhe logu i maleve respekton bajraktarët e vërtetë. Në kuvendet e së bukurës ka dhe njëfarë shtypje objektive që rëndon si hije nga pemët më të larta tek më të shkurtrat..
Arti duke qenë produkt elitar është i destinuar për tjetrin, njëherazi është i hapur dhe i kërcënuar , sa nga shumëkush mendohet se është dhe objekt ku të gjithë, në vend që të falen, mund të pështyjë e të qëllojnë. “ Njeri që s‘ka idenë të lidhi këmbën e një maçoku – do shprehej Sabato – guxon t’i bëjë kritikë një kirurgu të madh”. Dukuria më tipike e mjediseve tona është lëvdatomania. Kjo epidemi ka përmbytur tej e tej edhe rrethinat e përfaqësuesit. Akoma nuk kemi gjetur një mënyrë për ta mbrojtur artistin nga dashamirësit e paaftë. Ne vuajmë mungesën e analizës shkencore, ose kuptimin e vërtetë të lirisë. Dhe mendjemadhësinë e talenteve të mëdha e kemi keqkuptuar. Kur e akuzuan Leon Bloyin për mendjemadh ai tha: “Po,po. Se gjithë jetën u kam shërbyer njerëzve që nuk më vinin as te thojt e këmbëve” Shkrimtari ynë, që të mos quhet mendjemadh duhet të heshti për talentin dhe aftësitë e tij. Reminishence e shërbëtorit kjo që na vjen nga istikamet e kuqe.
Shkrimtari shqiptar është krijesë e keqpërdorur nga vetvetja fisnike dhe nga shoqëria. Ai, i pagoji, fisniku, pranon në heshtje disfatën. Kokulur. Në një cep mënjanuar. Për turp. Dhe nëpërkëmbet. Sepse është kategoria më e varfër midis intelektualëve më të zotë. Dhe hesht. Duron. Skllavërisht i varfër. Pa mendjemadhësi, dmth. Pa dinjitet.

* * *
Është një parim themelor në krijimtarinë letrare – bota është krijimi im, –( me këtë estetët shkojnë deri atje, sa thonë se realiteti duhet të marrë nga letërsia jo e kundërta… siç na kanë mësuar ne profesorët e indoktrinuar). Që nënkupton jo vetëm se krijimi është perceptim personal shqisor, por presupozon edhe shpirtin e krijuesit – atë që e bën atë copëbotën e tij të vezullojë me diellin e shpirtit njerëzor. Kështu gjuha te shkrimtari, nuk është vetëm konveksion, komunikim, por dhe mjet i një abstraksioni të pakufishëm. [(Suifti qe partizan i gjuhës së sendeve, Xhojsi, demoni i gjuhës, vuri në pikëpyetje arritjet konvencionale të të gjitha gjuhëve – dhe të anglishtes së tij – ndërsa për Rimbaudi-n gjuha është ide universale, është gjuha e shpirtit për shpirtin me të gjitha aromat, tingujt, ngjyrat.)] I. Kadare e kuptoi mirë vetëdijen e shkrimtarit se bota reale nuk është e njëjtë me botën artistike, as paralele me të. Ajo është në konflikt të vazhdueshëm dhe, veçanërisht në shoqëri totalitare domosdoshmërisht duhet të bësh kompromise edhe me fjalën. Domethënë me vetveten.
* * *
Kadareja e shndërroi në tekst vështrimin e tij të brendshëm për botën. Ai zbuloi që në rininë e tij se brenda vetes kishte shkrimtarin. Të shkruaje apo të heshtje ishte dilemë hamletiane. Ai u shkëput herët nga komplekset periferike të letërsisë. Ai e njihte hapësirën nga humnera në majë dhe anasjelltas, e dinte mirë se shkaba kishte oreks kafshëror dhe, që të të ngjiste sipër, donte mish nga trupi yt. Por ai zgjodhi dhimbjen, shkrimtarin duke “ushqyer shkabën”. Dua të besoj se e ushqeu me mishin e tij , jo me shpirtin. Ai u bë shkrimtari më kompleks i Lindjes komuniste. Si intelektual elitar, përgatitur në UT e U–BS për filologji, ekishtë pamundur qenien indiferente për problemet shoqërore. Ai duhet ta fshihte zemërimin dhe rebelimin e brendshëm. Fantazmat e krijimit nuk e duronin dot realitetin, por as realiteti nuk i frenonte dot fantazmat. Ai kuptoi më mirë se të tjerët se, në rendet totalitare të jesh i arsyeshëm e i drejtë duhet të kuptosh se ky realitet është thellësisht shoqëror, racional, luftarak, klasor, i dhunshëm…(“Lufta e përuron historinë”-do thoshte Hegeli). Ky pozicion krejtësisht partiak duhej të shmangej me zgjuarsi oportune, me qëllimin e vetëm final që edhe talentin ta zhvillonte, por pa hequr dorë nga privilegjet e pushtetit. Në këtë drejtim , ndoshta është oportuni më i suksesshmi i të gjithë shkrimtarëve të Lindjes komuniste. Dueli i konformizmit me zemëratën e shkrimtarit ishte i pashmangshëm. Lufta ishte e gjatë dhe rrugës mbetën shumë viktima. Por Sizifi nukkishtë ndalur në dhimbjen e tij. Ndërkohë ai “paguante” taksat dhe vazhdonte të shtonte “kapitalet”. Veprat cilësore të tipit të “Pallatit..”sqarojnë më së mirë zgjidhjen e dilemave. Zëri i brendshëm për emërtimin e botës si akt krijimi, atë e ndau nga bota. Dhe ai e pranoi pikëllimin e trëndafilave. Ai jetonte në ëndërr. Në vetmi. Pa aleatë. Martir para lexuesit dhe problematik përballë diktatorit. Me frikën e ndëshkimit në bark.
Kompleksi i formimit të përfaqësuesit duhet të kalonte në një rrugë të gjatë. Ai rrezikohej edhe me frikën që shkaktonin talentet e tjera. Në krijimtari shpesh xhelozitë egocentriste kthehen në pole të egra kundërshtarësh. Është lufta midis dy qenie për të marrë vulat e krejt të listës. Kështu në të gjitha fushat. Fama nuk i shpëton dot patologjisë. Ai tjetri, i talentuari që duhet kapërcyer, të prish radhën në presidiume. Është fantazma e zezë e vetvetes që shfaqet rrallë, por rrezikshëm dhe i paasgjësueshëm. Kategoria e të talentuarve jashtë protokollit, do shikohej me lente zmadhuese për të dhënë alarmin për çdo “shkarje” sado të vogël e dhjetra shkrimtarë do trajtoheshin si armiq e kundërshtarë të partisë. Kjo psikologji e zymtë nën menaxhimin e kryetarit të Lidhjes, pillte thashetheme dhe spiunë edhe nga radhët e shkrimtarëve.
Asnjë artist nuk i shpëtonte dot traditës aq dramatike të goditjes “brenda llojit”. LSHA vinte nga përvojat puçist-o-stliniste që nga 1947-a(Konferenca e Tretë) e 1949, kur forca të errta partiake me në krye Sh. Musarajn, Dh. Shuteriqin, e partizanë të tjerë letrarë, do t’u vërsuleshin shkrimtarëve S. Maleshova,S. Luarasietj. me qëllimin e vetëm të goditej trashëgimia e vlerave të vërteta krijuese të viteve 30` dhe të mohohej Fishta, Koliqi, Konica, Mustafa Kruja e, më vonë, me largimin e Malishovës si kryetar, drapri do të binte sistematikisht mbi talentet e vërteta si Kuteli, Pipa, Camaj, … e me radhë, Blloshmi, Leka, Zhidi … dhe të pabindurit e Partisë në të gjithë hapësirën 45 vjeçare, burgjeve e minierave, deri në vitin 1989, kur u var shkrimtari i fundit, I. Nelaj. Ishte një luftë e egër e vazhdueshme midis shkrimtarëve e poetëve drejtuar nga gorkët, zhdanovët, shuteriqët, agollët, e co., të ndihmuar nga spiunët shkrimtarë sipas planeve goditëse të shtetit stalinist. Kjo qe një plagë e rëndë midis kolegësh e prandaj dhe më e dhimbshme. Prononcimi negativ dhe heshtja e përfaqësuesit edhe për këto probleme në kohë të ndryshme, e instalojnë atë në krah të fajtorit. Me diktatorin poeti ishte i detyruar të mbante raporte nënshtrimi ekzistencial, me kolegët eprorë të Lidhjes raporti ishte akoma më tinëzar. Partia godiste poetët me dorën e poetëve. Ky ishte statusi i artistit shqiptar, për të cilin duhet t’u skuqet faqja të gjithë ish shkrimtarëve, e ish kryetarëve, e ish spiunëve në fushat e brishta të kulturës shqiptare.

* * *

Shkrimtari ynë, pra dhe përfaqësuesi, u sajua edhe nga disa rastësi e fate (që hollësisht i kam trajtuar në librin “Duumvirati i një stine që shkoi”), por nuk mund të anashkalohet niveli i ulët i lexuesit tonë. Jo vetëm i rëndomti, por dhe lexuesi cilësor që e donte Kadarenë, ekishtë pamundur të krahasonte veprat e tij e të talenteve të tjerë me ato evropiane e botërore që kishin afërsisht një shekull që po realizonin një letërsi të madhe. Kadareja, falë talentit, është i përkëdheluri i fatit nga dy regjimet shoqërore dhe, pothuajse i është bashkangjitur organikisht opinioni i shkrimtarit të shquar, ardhur nga jashtë, sidomos nga alen bosketë e metropolit francez. Mund të jetë rast i veçantë ku talenti bëhet aleat me fatin. Shkrimtarët tanë strehoheshin në vlerat relative të vetvetes, (fasule hanim , fasule molloisnim). Sepse ne nuk kishim kritikë të vërtetë, të cilët ishin specializuar vetëm për “llambat e kuqe”. Edhe përfaqësuesit tonë i ka munguar oponenca serioze dhe ka një moskuptim të rëndomtë e provincial për kritikën ndaj tij. Kjo ka të bëjë me një mendësi ultra komuniste të rënies dakord 100%, jo 95%, përkundrazi,….Shkenca në art i përmbahet parimit universal se një vepër e madhe, nëse nuk është e diskutueshme dhe e kundërshtueshme nuk është e madhe. Opinionet e paargumentuara dhe klienteliste në art janë maska nekrologjish që shpesh, pa kuptuar, na i vënë në fytyrë dashamirët tanë.

* * *
Disidenca gjuhësore është tregues themelor i një shkrimtari të shquar, por mendoj se kritika letrare nuk ka hulumtime serioze.(përjashto ndonjë shkrim të Agron Tufës, a Mira Meksit). Pothuajse të gjitha romanet e Kadaresë kanë zgjidhje të mbyllur, edhe simbole të qarta dhe të lexueshme. (me përjashtim të rralla si, “Lulet e ftohta të marsit”, ”Aksidenti”…) Tematikat e prozës së tij zgjidhen në favor të identifikimit me tjetrin përjashtues, sulltan, rus , kinez a serb, fashist, revizionist, pra, të barrikadës përtej, por dhe të barrikadës kuq e zi, midis nesh. Kudo ndeshet shkrimtari me joshjen armike; shprehen estetikisht raporte që gjenerojnë dhunë, urrejtje, dhimbje, hakmarrje – edhe kur rrallë e më rrallë përcillen me ironi sfiduese si kundër …kinezëve, te “Nata… Autori ynë, pasi siguroi strehën komode në raport me shtetin vrastar, ishte gjuha e shkrimtarit ajo që ligjëronte figurativisht edhe për zona të nxehta rreth a brenda oborrit. Natyrisht pa qenë Promethe. As i lidhur . As i çliruar. Sidoqoftë, ai krijoi letërsinë tjetër pa qenë asnjëherë tjetri brenda tij. Sepse askush nuk mund të jetë plotësisht tjetri. Ai nuk është kur nuk jam unë. Tjetërsimi e veçon individualitetin krijues e kjo është përmasë e zhvillimit cilësor të letërsisë. Për këtë duhen parë më nga afër specifikat e gjuhës së tij artistike.
Së pari: Fjala e Kadaresë në romanet më të spikatur të tij, shpreh më së miri energjinë e gjuhës shqipe si mundësi e pakufizuar shprehjeje – gjuhë e vogël vërtet, por zonjë e rëndë e denjë për sallonet aristokratike të Evropës. Proza e tij ka treguar se sa më e pasur, sa më figurative dhe e ndërlikuar stilistikisht, aq më tepër hapen hapësirat e lirisë së krijimit. Kjo gjuhë shumëfishohet jashtë veprës me përkrahjen e shtresave të më të kualifikuara, e kështu vërtetohet se letërsia e mirë e zgjedh vetë lexuesin, me anë të të cilit influencon indirekt në emancipimin e shoqërisë.
Gjuha si shteg daljeje dhe ekzistence kërkon jo vetëm talent, por dhe guxim krijues. Kështu fjala kthehet në figurë, figura në ëndërr, ëndrra në pallat… atje ku kryediktatori merret me seleksionimin e ëndrrave, për të gjetur krye ëndrrën e për ta hedhur pastaj poshtë si Zeusi rrufetë. Kjo gjuhë te “Pallati.., te “Prilli…, te “Përbindëshi”, te “Viti i mbrapshtë”etj., do ngacmonte si asnjë tjetër psikikën e varfër të lexuesi tonë e do ta veçonte Kadarenë si talent antiskematik e antikonformist.
Së dyti: Gjuha e Kadaresë dallohet se ajo ka lulëzuar kur gjërat kanë ngrirë, kur statusi i tyre ka marrë rrugën e njohur.( Gjenerali, Kështjella, Pashallëqet … dhe e gjithë proza e tij me tematikë historike). Kjo gjuhë është thellësisht shqiptare edhe kur flet për Kinën, stepat ruse a për qorrfermanët e sulltanatit. Kjo letërsi që kërkon disa lexime duke qenë vlerë, nuk është e imunizuar as nga keqinterpretimet. Ajo i ndërlikon marrëdhëniet,pra, dhe interpretimet.
Ajo nuk është gjuha e profetit, por gjuha e fajit, plagës, krimit. Ai e ka më të lehtë të emigrojë larg në hapësirë e në kohë, të prekë mitin a baladën e me to deklamojë plagët e thella të realitetit shqiptar. Më tepër se gjuhë e të nesërmes ajo hijeshohet si patologji. Diagnozë dhe reklamë, simbol dhe arkëmort, ide më tepër se ndjenjë, ngarkuar problemesh dhe mesazhesh, që, jo rrallë i mjegullojnë kumtet estetike. Kjo gjuhë e pasur dhe e bukur gjithsesi, ka rënë në dashuri me vetveten dhe shpesh përsëritet mërzitshëm nga vepra në vepër duke mos u shpëtuar pozave vetëvrasëse narciziste.
Së treti: Objekti i krijimtarisë së Kadaresë edhe kur është pranë syrit, largohet enkas për ta vëzhguar nga larg; distancat kërkojnë gjuhën e menduar të laboratorit krijues, ato ia qartësojnë shikimin. Ai nuk është lojtar i gjuhës së ringut; gjakftohti i sferës olimpike, u largohet presioneve dhe temperaturave të larta; ai, shkrimtari i memories të njeriut shqiptar, preferon hirin jo vullkanin, paçka se hiri, jo në çdo rast është bir i vullkanit. Gjuha e tij çel nëpër gërmadha- është piketim i përshtypjeve të bjerrura të gjërave, siç thoshte Stevens-i. Ky tipar i zgjedhjeve të tij, ka sjellë jo rrallë mungesë narracioni, fabula të ngrira, balada e mite që duhet të milen, të çvidhosen e të hetohen dhe më në fund, ide më tepër se ndjeshmëri njerëzore. Si Sartri Kadareja vjen te lexuesi përmes kokës jo zemrës, ai na tregon artistikisht atë që ka ndodhur, por jo si Prusti me të shkuarën e tij të tanishme. Se dhe ai si ne, ishim bij të frikës.
Së katërti: Gjuha artistike e Kadaresë u veçua nga të tjerët sepse u bë gjuhë e intelektualit. Se vetëm kjo gjuhë mund t’i zmadhonte shtigjet e veta, duke mos njohur kufij e dogana strikte edhe matanë oqeanit. Njeriu kur lexon “Gjeneralin..”, “Kronikën..” “Prillin..” a “Pallatin.. si dhe tjetri që lexon “Shpirtrat e vdekura”…, provon një gjendje të veçantë emocionale. Gjuha e shkrimtarit është polisemantike, është lënda e letërsisë intriguese, pa thojza dhe jo vetëm si mjet shprehës.
Së pesti: Gjuha artistike e përfaqësuesit bëri prerazi divorcin me gjuhën e mjedisit kuq e zi, që ishte gjuha e prapambetur kolektiviste e folkloristike , me atë gjuhë që u propagandua si modeli popullor i baltës dhe i ugareve dhe që, fatkeqësisht, u përkrah nga i gjithë mediokriteti propagandist partiak me në krye kryetarin e talentuar D. Agolli dhe shkrimtarët e tjerë, ish partizanë deri në vitet 60`, kohë kur filloi diferencimi i suksesshëm i Kadaresë etj.. Për rastin tonë, është meritë e qëndresës së përfaqësuesit që sfidoi këtë realitet. Gjuha e disidencës së tij u realizua në një izolim total, nëpër rreziqe ku, pa metaforë, autorit i duhej të jetonte me këmbët në ferr e me kokën në qiell atje, ku do të gjente lëndën – te ajri, era, metafora, atje ku endet ëndrra.. Kjo gjuhë jeton më gjatë se autori dhe është mënyra më e mirë për t’ua lehtësuar qenien vdekatarëve. Sepse është pikërisht kjo gjuhë që e bën të pamundshmen të mundshme. Kjo gjuhë i dha krahë imagjinatës krijuese dhe vullnetit të hekurt për realizime të gjithanshme. Jeta e tij u bë tekst, letërsi. Vullnet. Punë. Pse jo, kënaqësi dhe dhimbje. Partizan për gjetje të mëdha në arkitekturën e veprës, por jo i detajeve, gjithsesi ishte ky mjet që nuk e linte të binte në tokë. Kritika nuk e ka studiuar seriozisht këtë gjuhë. As fjalën e tij si elegji e asaj që përfaqëson. Por drama e tij si ateist e ka të vështirë të gjejë Zotin. Kjo e largon nga njeriu. E megjithatë Sizifi nuk e ndalon rrugëtimin e tij nga humnera në majë dhe anasjelltas. Edhe pas vdekjes.
Së gjashti: Përfaqësuesi ynë është shkrimtar realist. Për të zogu është zog e pema pemë. Ndoshta kjo është, një nga kufizimet e tij. Ndërkohë, ai shquhet për përdorimin mjeshtëror të fjalorit dhe sintaksës shqipe. Si asnjë tjetër, ndoshta ai ka meritën e njohjes dhe përdorimit artistik edhe të fjalorit aq të pasur e konçiz të gegërishtes sonë. Ai është shembull se si shkrimtari i talentuar e përdor dhe e pasuron normën e gjuhës së tij edhe me neologjizma, konstrukte e leksema, që shqipja ia ka thithur me natyrshmërinë e lartësive të saj.
Së shtati: Gjuha e Kadaresë , nuk është gjuha e një liriku. Proza e tij mëton të mbajë përsipër të gjitha dhe të gjithë – shtete, perandori, luftra, mbretër, diktatorë, disidentë, shtrirë në Azi e Evropë, në Olimp dhe në lagjen e evgjitëve…) Kjo është një lojë e vështirë që zhvillohet në laboratorin krijues me shigjetim të largët në kohë e në hapësirë. Gjuha e tij fikson një shqetësim intelektual të bukur, të brendshëm. Ajo provokon dhe lexuesit i pëlqen të meditojë.
Së teti: Gjuha e veprës së Kadaresë nuk është vetëm problem estetik, por edhe etik e filozofik. Kompleksi i unit të tij s’ka të bëjë vetëm me fjalën. Uni nuk është autori. Ai njësohet me të kundërtën e vet, me tjetrin e papërcaktuar. Ai shumë rrallë flet në vetën e parë. Gjuha e tij si mjet, në thelb, është dikush tjetër nga ai që mendohet. “Unë” si përemër, tek ai, s’jam unë por dikush që tregon. Kjo ka bërë që të gjitha rrëfimet e tij të mos identifikohen me veten. Autori është “i pranishëm” si sy a vesh imagjinar. I largët. Kronikan i fshehtë. “Jashtë ligjit”. Uni i tij lëviz e autori duket sikur çlirohet nga paraqitja konvencionale e vetvetes. Te “Lulet e marsit…p.sh, ai, që nga krimet prehistorike deri te krimi i fundit në krye të shtetit, është në çdo qelizë “prezent” dhe askund, ndërkohë merr përsipër rolin e dëshmitarit dhe të gjykatësit. Kështu ai bën inventarin e tragjedisë. Por vetvetes nuk mund t’i fshihesh. Le të duket figura e largët kontinentesh e shekujsh, ajo t’i sjell sendet para syve. Plasticiteti i gjuhës së Kadaresë e bën lexuesin ta zgjojë fantazmën brenda vetes dhe dorë më dorë me autorin të vazhdoje rrugën dhe, pa kuptuar ta zëvendësojë vetveten. Së fundi vepra e Kadaresë është rrugë drejt njohjes për ngjarje tronditëse e ndryshime të mëdha shoqërore. Sepse autori, në veprat më të mira, e sfidon kohën.

* * *
Shteti diktatorial të trysnon barbarisht që ti ta këputësh lidhjen e qenies me poetin. Dhe pesha e ekzistencës është më e rëndë se e krijuesit. Është meritë e përfaqësuesit që ruajti ekuilibrat me një pragmatizëm për t’i mbajtur në zap demonët e brendshëm, frikën, censurën autoçensurën, duke qenë njëkohësisht taksapaguesi më i rregullt i kompromiseve me shtetin komunist, të cilin, jam i sigurt, që nuk e donte. Ai eci në të gjitha linjat dhe kryqëzimet, por shina themelore mbeti ajo e shkrimtarit që e ruajti sa mundi me fanatizëm duke triumfuar si i tillë edhe në gjuhët e tjera, sidomos në Francë. Ai i shquar në dy sisteme shoqërore të kundërta, arriti një stad të tillë sa përballja me tjetrin, jo vetëm që nuk ishte e rrezikshme, por u bë komode. Ai tashmë s’ka kundërshtarë dhe në letërsinë e viteve 60-90 mbeti njëshi i letërsisë.
Por njëshat e çdo fushe kanë dhe detyrimin moral për peshën e Përgjegjësisë. Edhe pas vdekjes.
Diktatori erdhi tek ne me dhunë dhe pas vdekjes la vetëm dhunë dhe një gjendje katastrofave për vendin. Por duhet thënë me zë të fortë, se ai u përkrah masivisht madje me entuziazmë nga inteligjenca jonë, jo vetëm përfaqësuesit e çdo fushe, por dhe me dhjetëra e qindra akademikë, shkrimtarë, gjeneralë, profesorë e doktorë që, u bënë jataku i tij. Heshtja e kësaj armate barazohet me pjesëmarrje aktive, veçanërisht në luftën e klasave, izolimin total, varfërinë ekstreme dhe shkatërrimin tragjik të njeriut shqiptar. Historia ka të drejtë t’i mbajë dritat ndezur dhe të mos fshijë kurrë nga kujtesa përgjegjësinë e inteligjencës kombëtare. Ajo akoma heziton të përballet me përgjegjësitë e veta. Kujtesa jonë e shkurtër nuk mund ta fshijë si të paqenë përgjegjësinë e elitave si pjesëmarrës në korin e kuq olimpik.
Asnjë prej tyre nuk ka kërkuar ndjesë morale për atë katastrofë enveriste për të cilën kemi përgjegjësi të gjithë. Utopitë kanë specifikë se riciklohen lehtë, ndërsa tmerri i ftohtë i të vrarëve e të zhdukurve nuk ka marrë përgjigje. E ata që ishin janë. Etër dhe bij. Ndërkohë, njerëzit e mençur, jo vetëm tek ne, kanë bërë disa propozime që, kanë mbetur pa përgjigje. M-L nuk kthehet më, por Marksi dhe Lenini vazhdimisht është mes nesh, Lenin-stalinizmi, platforma teoriko-praktike e dhjetëra milionave të vrarë, është e padenoncuar as, të paktën, me një nuremberg moral.( Tek ne, këtë mund ta bëjë më mirë e majta(D.Agolli, me shokë se Kadareja me të djathtët, janë më pak të besueshëm); pas Nurembergut antifashist, nazizmi me Hitlerin nuk kthehet më, por neonazistë ka kudo dhe Bin Ladeni vazhdon të vrasë – si dhe mafja në çdo vend. Por le të hidhemi më përtej: Duhet të dëbohet nga Parajsa Shën Agustini dhe Thoma D` Akuini si frymëzues të katër kryqëzatave të përgjakshme të perëndimit kundër lindjes; të gjykohen iluministët e mëdhenj (Volteri, Rusoi e Monteskenji), që përgatitën revolucionin gjakatar francez të 1789-s, babanë gjenetik të rev. vampir të 1917-s; Janë dritëshkurtër ata që mendojnë se revolucionet e gijotinave dhe skuadrave të pushkatimit sjellin përparim. Revolucionet gjenerojnë gjak dhe dhunë, të cilat nga ana e tyre, gjenerojnë në vazhdimësi gjak dhe dhunë. Dhe urrejtje permanente. Dhe hakmarrje. Dhe vazhdojmë: pse jo, të çkishërohen Hegeli, Fojerbahu,Baku, që frymëzuan filozofin e dhunës me emrin K. Marks; të dënohen Niçja, Shopenhaueri, Vagneri, që ideuan Hitlerin; pse jo, librat fetare, ato dokumente me të gjitha moskuptimet misterioze, e sidomos, ato që mbështeten te dhuna.
Sepse elita shoqërore, më tepër se flamur i vetvetes, është përgjegjëse për të tjerë.

* * * Kjo ese, jo vetëm për veprën e I. Kadaresë vjen si një post-skriptum i domosdoshëm i të gjitha shkrimeve të mia për të. Sepse ai është një lumë vazhdimisht në ecje. Pas tij, mundohem të eci jo si gjykatës, por thjesht si një lexues bashkëkohës, si një sqarim i dilemave të mia, që mendoj se janë dilema edhe për kulturën letrare shqipe të 60 vjetëve të fundit.
Tiranë,dhjetor 2010-janar 2011

“FotjonArt”, 12 janar 2011